ได้ยินชื่อ ‘ครอบฟันสี’ ทำให้นึกถึงทันตแพทย์ขึ้นมาทันทีเลยค่ะ แต่ความจริงแล้วครอบฟันสีไม่มีอะไรเกี่ยวข้องกับทันตแพทย์หรือการทำฟันเลย แต่เป็นชื่อของสมุนไพรพื้นบ้าน ที่ไม่เพียงแต่ชื่อแปลกเท่านั้น สรรพคุณก็มีมากมาย เรียกได้ว่าใช้ประโยชน์ได้ตั้งแต่ใบยันรากเลยทีเดียวค่ะ
ครอบฟันสี หรือ มะก่องข้าว เป็นไม้พุ่มขนาดเล็ก อาจยืนต้นหรืออายุสั้นปีเดียวแบบพืชล้มลุก ลำต้นตั้งตรงแตกหลายกิ่ง สูง 1 – 2.5 เมตร เปลือกต้นสีเทาแตกลาย (ในประเทศไทยมักไม่สูงเกิน 1.5 เมตร) บริเวณลำต้นและปลายกิ่งอ่อนอาจแกมสีแดง
ใบ รูปหัวใจ กลมค่อนไปทางรี ปลายใบแหลม ยาว 3-9 ซม. กว้าง 2.5-7 ซม. ขอบใบหยักไม่สม่ำเสมอ ปลายหยักแหลม (serrate) เนื้อใบบางถึงค่อนข้างหนา ก้านใบย่อยขนาด 1-2 มม. มักโค้งออกด้านนอก ก้านใบยาว 2-4 ซม. ก้านใบสีเทามีขนเล็กน้อยขึ้นประปราย ขนสีขาวนวลหรือเทาอ่อน ยาว 1 มม.
ดอก เดี่ยว สีเหลืองล้วน หรือสีแสดเหลืองล้วน ดอกกลมมีกลีบดอกหมุนและอาจซ้อนหรือไม่ซ้อนกัน ดอกออกตามซอกใบ เส้นผ่านศูนย์กลาง 2-2.5 ซม. ก้านดอกยาว 4-5 ซม. เป็นปล้องๆ ใกล้ปลายก้าน (มีติ่งช่วงปลายก้าน) สีเทาแกมเหลือง กลีบเลี้ยงสีเขียวรูปกลมเส้นผ่านศูนย์กลาง 6-10 มม. มีขนสีเทาหนาแน่น กลีบดอก 5 กลีบ รูปไข่แบบกว้างปลายยอดแหลม กลีบดอกสีเหลืองสม่ำเสมอ กลีบดอก 7-8 มม. ก้านเกสรเป็นสะเก็ด ก้านเกสรและก้านชูอับเรณูสั้น อับเรณูสีเหลือง รังไข่ 15-20 ตำแหน่ง
ผล ทรงกลมแป้นหัวตัด หรือค่อนไปทางทรงกระบอกเล็กน้อย เป็นรูปเฟือง มีฟัน (mericarp) 15-20 ซีก เส้นผ่านศูนย์กลาง 1.5 ซม. ปลายค่อนข้างแหลม ในส่วนขอบบนของผลหักเป็นมุมฉากและมีจะงอยสั้นๆ มีขนปกคลุมแน่นที่โคนผล เมล็ด 2-3 เมล็ดต่อซีก เมล็ดรูปไต มีขนรูปดาวปกคลุมเมล็ดมีลักษณะเป็นเกล็ดเบาบาง
สรรพคุณของครอบฟันสี
โดยทั่วไปในตำรับยาแผนโบราณ ส่วนต่างๆ ของครอบฟันสีใช้เป็นยาขับเสมหะ, ยาระบาย, ขับปัสสาวะ, ยากล่อมประสาท, ฝาดสมาน, ยาบำรุงกำลัง, แก้อาการชัก ต้านการอักเสบ ยาถ่ายพยาธิและยาแก้ปวด และรักษาโรคเรื้อน แผลพุพอง ปวดหัว หนองใน และกระเพาะปัสสาวะอักเสบ โดยใช้ส่วนต่างๆ ตากแห้งและบดเป็นผง ทั้งนี้การใช้ควบคุมโรคเบาหวานต้มกินเพื่อใช้คุมระดับน้ำตาลในเลือดยังไม่ได้รับผลการวิจัยยืนยัน
ต้น ใช้บำรุงเลือด ช่วยขับลม แก้อาการชัก ในอินเดียซึ่งมีโรคที่เกี่ยวข้องกับการปนเปื้อนของฟลูออไรด์เกิดขึ้นในประชากรเกือบ 62 ล้านคน ลำต้น A. indicum ใช้ในการเตรียมถ่านกัมมันต์ของกรดไนตริกเพื่อกำจัดฟลูออไรด์ไอออนจากน้ำที่ปนเปื้อน และได้รับการเสนอแนะว่าเป็นพืชที่มีศักยภาพในการใช้สำหรับการบำบัดสภาพดินที่ปนเปื้อนโลหะหนัก
ใบ ใช้ต้มกับน้ำ ใช้อมบ้วนปาก แก้ปวดฟันและแก้เหงือกอักเสบ นอกจากนี้ยังใช้กินเป็นยาหล่อลื่นขับเสมหะ ขับปัสสาวะ เป็นยาระบายอ่อนๆ ช่วยเจริญอาหาร
ราก แก้ลม ช่วยบำรุงธาตุ แก้มุตกิต และบรรเทาอาการไอ บำบัดรักษาไข้ผอมเหลือง ช่วยบำรุงกำลัง ใช้กินเป็นยาขับปัสสาวะ
ดอก ช่วยฟอกลำไส้ ใช้กินเป็นยาขับปัสสาวะ
เมล็ด ใช้เป็นยาระบายและมีประโยชน์ในกรณีของโรคริดสีดวงทวาร
ทั้งนี้ สตรีมีครรภ์หรือสตรีที่อยู่ในช่วงให้นมบุตร ควรหลีกเลี่ยงการใช้สมุนไพรครอบฟันสี รวมถึงสารสกัดที่มีส่วนผสมจากสมุนไพรครอบฟันสี หากคุณไม่มั่นใจว่าสมุนไพรครอบฟันสีจะส่งผลเสียหรือผลข้างเคียงต่อร่างกายหรือไม่ ควรปรึกษาแพทย์ก่อนใช้สมุนไพรครอบฟันสีนะคะ
